Honaz ve çevresi tarih içinde önemli bir konum a sahiptir. Selçuklu öncesi dönemde, Honaz değilse bile yakın yerleşim birimleri önemli roller ifa etmişlerdir. Hierapolis, Laodikeia , Colessae, önemli ve tarihi şehirlerdir. Bugünkü Honaz, diğerlerinden daha yenidir. Önceleri Honaz yerine Colessae’nın önemli olduğu anlaşılmaktadır. Askeri ve siyasi olayların zorlamasıyla Colessae’nın önemi azalmış veya terk edilmiş ve zamanla Honaz önemli bir merkez hüviyetini kazanmıştır. Ancak Honaz hiçbir zaman yerini aldığı Colessae’nın yerine getirdiği işlevi yapamamıştır. Her şeyden önce Colessae’nın bulunduğu yer ticaret ve askeri yol üzerindedir ve bu yönüyle önem kazanmıştır. Honaz’ın bulunduğu yer ise yüksek Honaz dağının yamaçlarında ticaretten ve dış dünya ile ilişki kurmaktan ziyade, dışa kapalı savunma maksadına uygun olarak kurulmuş ve gelişmiş olmalıdır. Anadolu’nun Roma  döneminden sonra ve hususen Bizans devrinde yaşanan çalkantılar, Colessae halkını daha güvenli bir yere bugünkü Honaz’a yerleşmeye mecbur etmiş olmalıdır. Böylece Honaz’ın oluşmasına çekirdek olmuş olan kale etrafında zamanla bir şehir doğmuştur ve Khonia adını almıştır.

            Khonia hem müdafaya uygunolması ve hemde bereketli menderes vadisine hakim olması nedeniyle bir cazibe merkezi durumuna geldi. Ancak yukarıda belirttiğimiz gibi   Khonia hiçbir zaman yerini aldığı Colessae’nın yerini aldığını söylememiz zordur. “Diğer taraftan hem Menderes vadisi boyunca yola hakim hem de güneyinde Yatağan civarından geçen bir yolla Antalya yöresi ile bağlantısı vardı . İşte bu müsait durumu ile Honaz W. ML. Ramsay’a göre 692-787 yılları arasında kesinlikle antik kent Colessae’nın yerini almıştı. Burası Bizans şehri özelliklerine uygun olup yüksek sarp tepeler üzerinde kurulan istihkamlardan ibaret idi”denilmektedir.

            Colessae ve Laodikiea Hıristiyanlığın gelişmesinde önemli roller oynamış önemli merkezlerdir. Khonia beklide önemli bir dini merkez idi .Zira bölgenin en güzel ve önemli muhabetlerindenolan Saint –Michel kilisesi burada bulunuyordu ve büyüklük ve mimarisinin güzelliği ile pek meşhurdu.

            Hanaz adının Khonia ‘nın Türkçeleşmesinden ortaya ve Honazveya Honas geç Bizans devri söylenişine uygun geldiği iddia edilmektedir. Yine Evliya Celebi Seyahatnamesinde kaza toprakları “Honazabad “ geçmektedir.Germiyanoğlu Yusuf bey fethetmiştir. Daha sonra ikinci Murat zamanında Osmanlının eline geçmiştir.

            Yukarıda sözü edilen Khonia adının Honazveya Honasşeklinde Türkçeleştiği şeklindeki görüşe tereddüt gösteren bir araştırmada “Ancak sondaki z sesinin türeme hadisesipek anlaşılamamaktadır. Kanaatimizce Honaz kelimesi boğmak fiilinden yapım eki ile konmak fiilinden yapılan boğaz yanmak fiilinden yapılan yanaz kelimesi –az fiilinden yapım eki ile konmak fiilinden yapılan ve konulacak yer anlamına gelen bir kelimedir, denilmektedir.

            Honaz kelimesinin Türkçede değişik anlamları vardır;

            1-Düzenci kurnaz (kimse )  Eskişehir Çavuşcu –Sungurlu Çorum ,Polatlı Haymana Ayaş Ankara civarında kullanılmaktadır.

            2-Honamaz kelimesi Mut ve köylerinde söylenmektedir.

            3-Yaşlı ve ihtiyar anlamında Yozgat Kızılcahamam –Ankara , Köşker-Kırşehir civarlarında kullanılmaktadır.

            4-Erken olgunlaşan kara kiraz anlamında Çerçin Burdur civarında kullanılmaktadır. Bu son anlamı bizim için önemlidir. Zira Honaz ve civarı tarihte ve günümüzde kirazı ile ünlüdür. Bu durumda HONAZ ADININ YETİŞTİRİLDİĞİ ÜRÜN İLE ALAKASI akla gelmektedir.

            Honaz’ın 1069 yılında Afşın Beyin seferi sırasında Türklerin eline geçtiği Halen de Honaz’ın bir mahallesinin adının AFŞIN BEY mahallesi olarak günümüzde  var olduğu bir gerçektir.

 

(Doç. Dr. Selahittin ÖZÇELİK’İn XIX YÜZYILDA HONAZ KAZASINDA SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT ) adlı kitabından derlenmiştir.